نقش حیـاتی ایران در شکل گیری معماری اسلامی

نقش حیـاتی ایران در شکلگیری معماری اسلامی ایـن تأسف را دو چندان می سازد که چرا آنقدر تعداد بناهـای برجـا مانـده از نخستین قرون طلوع اسلام کم است؛ در حالی که می دانیم عناصر و مشخصه های معماری ایران پیش از اسلام در ابنیهٔ امویان ، و بعداً در معماری آغاز خلافت عباسی، به وفور وجود دارد. در واقع نخستین بقایای قابل ذکر از ابنیهٔ اسلامی ایران متعلق به اوایل سدهٔ پنجم هجری قمری (سدهٔ یازدهم میلادی) است، که درآن زمان انتقال از صورتها و عناصر معماری ساسانی به اسلامی تقریباً به مرحلهٔ نهایی خود رسیده بود نه تنها کمبود این آثار ، بلکه همچنین نحوهٔ توزیع آنها در نواحی مختلف کشور مشکلاتی در کار بررسی و تاریخ گذاری معماری ایران در پنج سدهٔ آغازین رواج اسلام به میان می آورد. نخست اینکه هر یک از آن معدود بناها طبیعتاً در حال حاضر اهمیتی می یابند که از اعتبار اصلی شان در میان قراین گوناگون همزمان خود به مراتب بیشتر است . اکنون مشاهده می کنیم که این زمره ساختمانها عموماً در شهرکها یا روستاهایی کنار افتاده از جاده های عمده دوام آورده اند، همچون: دامغان، سه ده ، فهرج، نایین، نیریز ؛ به طوری که می توان گفت مصونیت شان مدیون دورافتادگی شان از مراکز شهری بوده است. این بناهای شهرستانی کم اعتبار راهی به سوی شناخت شکوهمندیهای از میان رفتهٔ معماری در شهرهای مرکزی آن زمان را ، بدان وصفی که در منابع ادب فارسی آمده است ، بر ما نمی گشایند . حدود بیست بنا که تاریخ هجریشان پیش از ۳۹۰ هـ . ق / ۱۰۰۰ ب م تعیین شده در نقاطی پراکنده از سرزمین ایران به شناسایی در آمده اند ، گر چه بافت اصلی شان غالباً در زیر تعمیرات مکرر بعدی مدفون گردیده است . قریباً عموم آنها بنای مسجد بوده اند ، که خود نمایانگر اولویت نوع معماری در آن دوران است . چنانکه پیداست در آن سدهٔ چهارم هـ . ق مسجدسازی کاملاً متداول و متحول بوده ، زیرا آنچه باقی مانده حاکی از رواج بسیاری گونه های مختلف از مسجد است ؛ گرچه دورهٔ تحـول یابی سـدهٔ اول اسـلامی به طور قطع و تمام عرضه نگردیده است . در کنـار مساجد چهلستونی (مسجدی که شبستانی با هر تعداد ستون دارد) که همچنین در عرف مسجد عربی خوانده شده ، مانند مساجد قدیمی شهرهای دامغان ، نیریز ، سیراف (جنوب فارس) ، استخر ، شوش ، یزد و شوشتر ، مساجد کوچکتری متشکل از یک گنبد خانه ( و شاید هم ملحقاتی جزئی که اکنون معدوم شده اند) در قروه ، یزد خواست (یا ایزد خواست ، در فارس) ، وابرقو ، و مسجد شهر بیرون (در خوارزم) نیز ساخته می شده اند ؛ همچنانکه باز نوع دیگری از مسجد مشتمل بر یک فضای سراسری مسقف با طاقبندی گهواره ای متقاطع (هزاره و بلخ ، از شهرهای افغانستان) برپا می گردیده اند . نیریز و بامیان و نیشابور (تپه مدرسه) نیز نمونه هایی از کاربست ایوان و صحن پیشین آن را در احداث مسجد عرضه می دارند . برخی از این زمره مساجد سزاوار آنند که مورد بررسی دقیق تری قرار گیرند . چنانکه خواهیم دید رایج ترین شیوهٔ مسجدسازی در دورهٔ مورد بحث انشعابی بوده است از مسجد چهلستونی (عربی) . به هر صورت ابتکارات به عمل آمده در این الگوی آغازین طی سده های بعدی مطالب بسیار به ما خواهد آموخت . ● نخستین گفتنی اینکه : هیچ یک از نمونه های ایرانی نمی تواند به اعتبار بزرگی حجم و وسعت و اندازه با معیارهای مستقر مساجد چهلستونی در عربستان و میانرودان طرف مقایسه قرار گیرند ـ شاید بدین سبب که مساجد عربی در شهرهای بزرگ برپا می شده اند ، و در ایران در شهرکها و روستاها . البته در شهرهای عمدهٔ ایران نیز مساجد چهلستونی بنا می گردیده که یا به کلی از میان رفته اند ، مانند مسجد مطرز نیشابور ؛ و یا به طور غیر قابل بازشناسی تغییر ماهیت یافته اند ، همچون مسجد جامع عتیق (مسجـد جمعه) شیراز ـ باقی مانـده از سدهٔ سـوم هـ . ق . مسجـد جامـع عتیـق اصفهـان (مسجد جمعه ، یا فقط ، جامع عتیق اصفهان) بهترین نمونهٔ برپا مانده از سدهٔ پنجم هجری است . ● دوم اینکه : عناصر و اعضاء ، یا مشخصه های ، معماری ساسانی در طرح افکنی و به ثمررسانی مساجد تأثیر خود را به نحوی نمایان می ساخته است . در بنای تاریخانهٔ دامغان [به خطا تاریکخانه نیز خوانده شده است . م . ] و جامع یزد و جامع اصفهان ، دهانهٔ (فاصلهٔ میان دو ردیف ستون) مرکزی که مقابل با محراب و مسیر رو به قبلهٔ آن قرار می گرفت فراختر از دیگر دهانه ها بود ، و سر در ورودی مسجد نیز با همان مقیاس و مقابل با آن ساخته می شد ، در حالی که قاب مستطیل بلندی با بدنهٔ بنایی و سطوح مزین به انواع کاشیکاری بر سه سمت بالایی آن بسته می شد . این عنصر با عظمت و ابهت انگیز که سر در ورودی مسجد را مکمل می سازد و نیز بر بالای ایوانهای جانبی صحن و ایوان پیش شبستانی تکرار می گردد پیشطاق نام دارد ، که ارتفاع بام مسطح رواق دو جانبش ، فقط به کمرگاه آن می رسد . اگر رواق جانبی پیشطاق دو طبقه باشد به همان نسبت بلندای مستطیل پیشطاق بیشتر می شود (مسجد شاه اصفهان) . اما باید گفت که این عضو ساختمانی چیزی نمی بوده است جز همان ایوان ساسانی واقع بر محور ورودیه ای تشریفاتی تا تالار بارعام کاخ مقابلش.